अथ चतुर्दशोऽध्यायः ।
गुणत्रयविभागयोगः ।

श्रीभगवानुवाच -

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥

मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥

सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥

गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥

अर्जुन उवाच -

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥

श्रीभगवानुवाच -

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तन्त इत्येवं योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतोपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥

atha chaturdasho'dhyaayah' .
gunatrayavibhaagayogah' .

shreebhagavaanuvaacha -

param' bhooyah' pravakshyaami jnyaanaanaam' jnyaanamuttamam .
yajjnyaatvaa munayah' sarve paraam' siddhimito gataah' ..

idam' jnyaanamupaashritya mama saadharmyamaagataah' .
sarge'pi nopajaayante pralaye na vyathanti cha ..

mama yonirmahad brahma tasmingarbham' dadhaamyaham .
sambhavah' sarvabhootaanaam' tato bhavati bhaarata ..

sarvayonishu kaunteya moortayah' sambhavanti yaah' .
taasaam' brahma mahadyoniraham' beejapradah' pitaa ..

sattvam' rajastama iti gunaah' prakri'tisambhavaah' .
nibadhnanti mahaabaaho dehe dehinamavyayam ..

tatra sattvam' nirmalatvaatprakaashakamanaamayam .
sukhasangena badhnaati jnyaanasangena chaanagha ..

rajo raagaatmakam' viddhi tri'shnaasangasamudbhavam .
tannibadhnaati kaunteya karmasangena dehinam ..

tamastvajnyaanajam' viddhi mohanam' sarvadehinaam .
pramaadaalasyanidraabhistannibadhnaati bhaarata ..

sattvam' sukhe sanjayati rajah' karmani bhaarata .
jnyaanamaavri'tya tu tamah' pramaade sanjayatyuta ..

rajastamashchaabhibhooya sattvam' bhavati bhaarata .
rajah' sattvam' tamashchaiva tamah' sattvam' rajastathaa ..

sarvadvaareshu dehe'sminprakaasha upajaayate .
jnyaanam' yadaa tadaa vidyaadvivri'ddham' sattvamityuta ..

lobhah' pravri'ttiraarambhah' karmanaamashamah' spri'haa .
rajasyetaani jaayante vivri'ddhe bharatarshabha ..

aprakaasho'pravri'ttishcha pramaado moha eva cha .
tamasyetaani jaayante vivri'ddhe kurunandana ..

yadaa sattve pravri'ddhe tu pralayam' yaati dehabhri't .
tadottamavidaam' lokaanamalaanpratipadyate ..

rajasi pralayam' gatvaa karmasangishu jaayate .
tathaa praleenastamasi mood'hayonishu jaayate ..

karmanah' sukri'tasyaahuh' saattvikam' nirmalam' phalam .
rajasastu phalam' duh'khamajnyaanam' tamasah' phalam ..

sattvaatsanjaayate jnyaanam' rajaso lobha eva cha .
pramaadamohau tamaso bhavato'jnyaanameva cha ..

oordhvam' gachchhanti sattvasthaa madhye tisht'hanti raajasaah' .
jaghanyagunavri'ttisthaa adho gachchhanti taamasaah' ..

naanyam' gunebhyah' kartaaram' yadaa drasht'aanupashyati .
gunebhyashcha param' vetti madbhaavam' so'dhigachchhati ..

gunaanetaanateetya treendehee dehasamudbhavaan .
janmamri'tyujaraaduh'khairvimukto'mri'tamashnute ..

arjuna uvaacha -

kairlingaistreengunaanetaanateeto bhavati prabho .
kimaachaarah' katham' chaitaam'streengunaanativartate ..

shreebhagavaanuvaacha -

prakaasham' cha pravri'ttim' cha mohameva cha paand'ava .
na dvesht'i sampravri'ttaani na nivri'ttaani kaankshati ..

udaaseenavadaaseeno gunairyo na vichaalyate .
gunaa vartanta ityevam' yo'vatisht'hati nengate ..

samaduh'khasukhah' svasthah' samalosht'aashmakaanchanah' .
tulyapriyaapriyo dheerastulyanindaatmasam'stutih' ..

maanaapamaanayostulyastulyo mitraaripakshayoh' .
sarvaarambhaparityaagee gunaateetah' sa uchyate ..

maam' cha yo'vyabhichaarena bhaktiyogena sevate .
sa gunaansamateetyaitaanbrahmabhooyaaya kalpate ..

brahmano hi pratisht'haahamamri'tasyaavyayasya cha .
shaashvatasya cha dharmasya sukhasyaikaantikasya cha ..

om tatsaditi shreemadbhagavadgeetopanishatsu
brahmavidyaayaam' yogashaastre shreekri'shnaarjunasam'vaade
gunatrayavibhaagayogo naama chaturdasho'dhyaayah' ..

Ramaswamy Sastry and Vighnesh Ghanapaathi