अथैकादशोऽध्यायः ।
विश्वरूपदर्शनयोगः।

अर्जुन उवाच -

मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।
यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥

एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ॥

श्रीभगवानुवाच -

पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥

इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ॥

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥

सञ्जय उवाच -

एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥

तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः ।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥

अर्जुन उवाच -

पश्यामि देवांस्तव देव देहे
सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् ।
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ-
मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं
पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च
तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्
दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं
त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता
सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य-
मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं
स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि
व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।
दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं
लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥

अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति
केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः
स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या
विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा
वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं
महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं
दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम् ॥

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं
व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा
धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि
दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।
दिशो न जाने न लभे च शर्म
प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः
सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः ।
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ
सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति
दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।
केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु
सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः
समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।
तथा तवामी नरलोकवीरा
विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा
विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका-
स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्-
लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः ।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं
भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो
नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं
न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥

श्रीभगवानुवाच -

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो
लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे
येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥

तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व
जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहताः पूर्वमेव
निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च
कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा
युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥

सञ्जय उवाच -

एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य
कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ।
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं
सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥

अर्जुन उवाच -

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या
जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति
सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥

कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्
गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।
अनन्त देवेश जगन्निवास
त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण-
स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम
त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥

नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते
नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं
सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं
हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।
अजानता महिमानं तवेदं
मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि
विहारशय्यासनभोजनेषु ।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं
तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥

पितासि लोकस्य चराचरस्य
त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो
लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं
प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः
प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा
भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।
तदेव मे दर्शय देव रूपं
प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तं
इच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन
सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥

श्रीभगवानुवाच -

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं
रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं
यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-
र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
एवंरूपः शक्य अहं नृलोके
द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो
दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं
तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥

सञ्जय उवाच -

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा
स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।
आश्वासयामास च भीतमेनं
भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥

अर्जुन उवाच -

दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन ।
इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥

श्रीभगवानुवाच -

सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम ।
देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥

मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतोपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥

athaikaadasho'dhyaayah' .
vishvaroopadarshanayogah'.

arjuna uvaacha -

madanugrahaaya paramam' guhyamadhyaatmasanjnyitam .
yattvayoktam' vachastena moho'yam' vigato mama ..

bhavaapyayau hi bhootaanaam' shrutau vistarasho mayaa .
tvattah' kamalapatraaksha maahaatmyamapi chaavyayam ..

evametadyathaattha tvamaatmaanam' parameshvara .
drasht'umichchhaami te roopamaishvaram' purushottama ..

manyase yadi tachchhakyam' mayaa drasht'umiti prabho .
yogeshvara tato me tvam' darshayaatmaanamavyayam ..

shreebhagavaanuvaacha -

pashya me paartha roopaani shatasho'tha sahasrashah' .
naanaavidhaani divyaani naanaavarnaakri'teeni cha ..

pashyaadityaanvasoonrudraanashvinau marutastathaa .
bahoonyadri'sht'apoorvaani pashyaashcharyaani bhaarata ..

ihaikastham' jagatkri'tsnam' pashyaadya sacharaacharam .
mama dehe gud'aakesha yachchaanyad drasht'umichchhasi ..

na tu maam' shakyase drasht'umanenaiva svachakshushaa .
divyam' dadaami te chakshuh' pashya me yogamaishvaram ..

sanjaya uvaacha -

evamuktvaa tato raajanmahaayogeshvaro harih' .
darshayaamaasa paarthaaya paramam' roopamaishvaram ..

anekavaktranayanamanekaadbhutadarshanam .
anekadivyaabharanam' divyaanekodyataayudham ..

divyamaalyaambaradharam' divyagandhaanulepanam .
sarvaashcharyamayam' devamanantam' vishvatomukham ..

divi sooryasahasrasya bhavedyugapadutthitaa .
yadi bhaah' sadri'shee saa syaadbhaasastasya mahaatmanah' ..

tatraikastham' jagatkri'tsnam' pravibhaktamanekadhaa .
apashyaddevadevasya shareere paand'avastadaa ..

tatah' sa vismayaavisht'o hri'sht'aromaa dhananjayah' .
pranamya shirasaa devam' kri'taanjalirabhaashata ..

arjuna uvaacha -

pashyaami devaam'stava deva dehe
sarvaam'stathaa bhootavisheshasanghaan .
brahmaanameesham' kamalaasanastha-
mri'sheem'shcha sarvaanuragaam'shcha divyaan ..

anekabaahoodaravaktranetram'
pashyaami tvaam' sarvato'nantaroopam .
naantam' na madhyam' na punastavaadim'
pashyaami vishveshvara vishvaroopa ..

kireet'inam' gadinam' chakrinam' cha
tejoraashim' sarvato deeptimantam .
pashyaami tvaam' durnireekshyam' samantaad
deeptaanalaarkadyutimaprameyam ..

tvamaksharam' paramam' veditavyam'
tvamasya vishvasya param' nidhaanam .
tvamavyayah' shaashvatadharmagoptaa
sanaatanastvam' purusho mato me ..

anaadimadhyaantamanantaveerya-
manantabaahum' shashisooryanetram .
pashyaami tvaam' deeptahutaashavaktram'
svatejasaa vishvamidam' tapantam ..

dyaavaapri'thivyoridamantaram' hi
vyaaptam' tvayaikena dishashcha sarvaah' .
dri'sht'vaadbhutam' roopamugram' tavedam'
lokatrayam' pravyathitam' mahaatman ..

amee hi tvaam' surasanghaa vishanti
kechidbheetaah' praanjalayo gri'nanti .
svasteetyuktvaa maharshisiddhasanghaah'
stuvanti tvaam' stutibhih' pushkalaabhih' ..

rudraadityaa vasavo ye cha saadhyaa
vishve'shvinau marutashchoshmapaashcha .
gandharvayakshaasurasiddhasanghaa
veekshante tvaam' vismitaashchaiva sarve ..

roopam' mahatte bahuvaktranetram'
mahaabaaho bahubaahoorupaadam .
bahoodaram' bahudam'sht'raakaraalam'
dri'sht'vaa lokaah' pravyathitaastathaaham ..

nabhah'spri'sham' deeptamanekavarnam'
vyaattaananam' deeptavishaalanetram .
dri'sht'vaa hi tvaam' pravyathitaantaraatmaa
dhri'tim' na vindaami shamam' cha vishno ..

dam'sht'raakaraalaani cha te mukhaani
dri'sht'vaiva kaalaanalasannibhaani .
disho na jaane na labhe cha sharma
praseeda devesha jagannivaasa ..

amee cha tvaam' dhri'taraasht'rasya putraah'
sarve sahaivaavanipaalasanghaih' .
bheeshmo dronah' sootaputrastathaasau
sahaasmadeeyairapi yodhamukhyaih' ..

vaktraani te tvaramaanaa vishanti
dam'sht'raakaraalaani bhayaanakaani .
kechidvilagnaa dashanaantareshu
sandri'shyante choornitairuttamaangaih' ..

yathaa nadeenaam' bahavo'mbuvegaah'
samudramevaabhimukhaa dravanti .
tathaa tavaamee naralokaveeraa
vishanti vaktraanyabhivijvalanti ..

yathaa pradeeptam' jvalanam' patangaa
vishanti naashaaya samri'ddhavegaah' .
tathaiva naashaaya vishanti lokaa-
stavaapi vaktraani samri'ddhavegaah' ..

lelihyase grasamaanah' samantaal-
lokaansamagraanvadanairjvaladbhih' .
tejobhiraapoorya jagatsamagram'
bhaasastavograah' pratapanti vishno ..

aakhyaahi me ko bhavaanugraroopo
namo'stu te devavara praseeda .
vijnyaatumichchhaami bhavantamaadyam'
na hi prajaanaami tava pravri'ttim ..

shreebhagavaanuvaacha -

kaalo'smi lokakshayakri'tpravri'ddho
lokaansamaahartumiha pravri'ttah' .
ri'te'pi tvaam' na bhavishyanti sarve
ye'vasthitaah' pratyaneekeshu yodhaah' ..

tasmaattvamuttisht'ha yasho labhasva
jitvaa shatroon bhunkshva raajyam' samri'ddham .
mayaivaite nihataah' poorvameva
nimittamaatram' bhava savyasaachin ..

dronam' cha bheeshmam' cha jayadratham' cha
karnam' tathaanyaanapi yodhaveeraan .
mayaa hataam'stvam' jahi maa vyathisht'haa
yudhyasva jetaasi rane sapatnaan ..

sanjaya uvaacha -

etachchhrutvaa vachanam' keshavasya
kri'taanjalirvepamaanah' kireet'ee .
namaskri'tvaa bhooya evaaha kri'shnam'
sagadgadam' bheetabheetah' pranamya ..

arjuna uvaacha -

sthaane hri'sheekesha tava prakeertyaa
jagatprahri'shyatyanurajyate cha .
rakshaam'si bheetaani disho dravanti
sarve namasyanti cha siddhasanghaah' ..

kasmaachcha te na nameranmahaatman
gareeyase brahmano'pyaadikartre .
ananta devesha jagannivaasa
tvamaksharam' sadasattatparam' yat ..

tvamaadidevah' purushah' puraana-
stvamasya vishvasya param' nidhaanam .
vettaasi vedyam' cha param' cha dhaama
tvayaa tatam' vishvamanantaroopa ..

vaayuryamo'gnirvarunah' shashaankah'
prajaapatistvam' prapitaamahashcha .
namo namaste'stu sahasrakri'tvah'
punashcha bhooyo'pi namo namaste ..

namah' purastaadatha pri'sht'hataste
namo'stu te sarvata eva sarva .
anantaveeryaamitavikramastvam'
sarvam' samaapnoshi tato'si sarvah' ..

sakheti matvaa prasabham' yaduktam'
he kri'shna he yaadava he sakheti .
ajaanataa mahimaanam' tavedam'
mayaa pramaadaatpranayena vaapi ..

yachchaavahaasaarthamasatkri'to'si
vihaarashayyaasanabhojaneshu .
eko'thavaapyachyuta tatsamaksham'
tatkshaamaye tvaamahamaprameyam ..

pitaasi lokasya charaacharasya
tvamasya poojyashcha gururgareeyaan .
na tvatsamo'styabhyadhikah' kuto'nyo
lokatraye'pyapratimaprabhaava ..

tasmaatpranamya pranidhaaya kaayam'
prasaadaye tvaamahameeshameed'yam .
piteva putrasya sakheva sakhyuh'
priyah' priyaayaarhasi deva sod'hum ..

adri'sht'apoorvam' hri'shito'smi dri'sht'vaa
bhayena cha pravyathitam' mano me .
tadeva me darshaya deva roopam'
praseeda devesha jagannivaasa ..

kireet'inam' gadinam' chakrahastam'
ichchhaami tvaam' drasht'umaham' tathaiva .
tenaiva roopena chaturbhujena
sahasrabaaho bhava vishvamoorte ..

shreebhagavaanuvaacha -

mayaa prasannena tavaarjunedam'
roopam' param' darshitamaatmayogaat .
tejomayam' vishvamanantamaadyam'
yanme tvadanyena na dri'sht'apoorvam ..

na vedayajnyaadhyayanairna daanai-
rna cha kriyaabhirna tapobhirugraih' .
evam'roopah' shakya aham' nri'loke
drasht'um' tvadanyena kurupraveera ..

maa te vyathaa maa cha vimood'habhaavo
dri'sht'vaa roopam' ghorameedri'ngmamedam .
vyapetabheeh' preetamanaah' punastvam'
tadeva me roopamidam' prapashya ..

sanjaya uvaacha -

ityarjunam' vaasudevastathoktvaa
svakam' roopam' darshayaamaasa bhooyah' .
aashvaasayaamaasa cha bheetamenam'
bhootvaa punah' saumyavapurmahaatmaa ..

arjuna uvaacha -

dri'sht'vedam' maanusham' roopam' tava saumyam' janaardana .
idaaneemasmi sam'vri'ttah' sachetaah' prakri'tim' gatah' ..

shreebhagavaanuvaacha -

sudurdarshamidam' roopam' dri'sht'avaanasi yanmama .
devaa apyasya roopasya nityam' darshanakaankshinah' ..

naaham' vedairna tapasaa na daanena na chejyayaa .
shakya evam'vidho drasht'um' dri'sht'avaanasi maam' yathaa ..

bhaktyaa tvananyayaa shakya ahamevam'vidho'rjuna .
jnyaatum' drasht'um' cha tattvena pravesht'um' cha parantapa ..

matkarmakri'nmatparamo madbhaktah' sangavarjitah' .
nirvairah' sarvabhooteshu yah' sa maameti paand'ava ..

om tatsaditi shreemadbhagavadgeetopanishatsu
brahmavidyaayaam' yogashaastre shreekri'shnaarjunasam'vaade
vishvaroopadarshanayogo naamaikaadasho'dhyaayah' ..

Ramaswamy Sastry and Vighnesh Ghanapaathi