अथ दशमोऽध्यायः ।
विभूतियोगः ।

श्रीभगवानुवाच -

भूय एव महाबाहो श‍ृणु मे परमं वचः ।
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।
असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥

बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः ।
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥

मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् ।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥

अर्जुन उवाच -

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ॥

आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥

स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ॥

वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् ।
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
भूयः कथय तृप्तिर्हि श‍ृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ॥

श्रीभगवानुवाच -

हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥

वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥

रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ॥

पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥

महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥

उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् ।
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ॥

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् ।
पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ॥

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् ।
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन ।
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च ।
अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् ।
कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ।
जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः ।
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् ।
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन ।
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ॥

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप ।
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् ॥

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन ।
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतोपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥

atha dashamo'dhyaayah' .
vibhootiyogah' .

shreebhagavaanuvaacha -

bhooya eva mahaabaaho shri'nu me paramam' vachah' .
yatte'ham' preeyamaanaaya vakshyaami hitakaamyayaa ..

na me viduh' suraganaah' prabhavam' na maharshayah' .
ahamaadirhi devaanaam' maharsheenaam' cha sarvashah' ..

yo maamajamanaadim' cha vetti lokamaheshvaram .
asammood'hah' sa martyeshu sarvapaapaih' pramuchyate ..

buddhirjnyaanamasammohah' kshamaa satyam' damah' shamah' .
sukham' duh'kham' bhavo'bhaavo bhayam' chaabhayameva cha ..

ahim'saa samataa tusht'istapo daanam' yasho'yashah' .
bhavanti bhaavaa bhootaanaam' matta eva pri'thagvidhaah' ..

maharshayah' sapta poorve chatvaaro manavastathaa .
madbhaavaa maanasaa jaataa yeshaam' loka imaah' prajaah' ..

etaam' vibhootim' yogam' cha mama yo vetti tattvatah' .
so'vikampena yogena yujyate naatra sam'shayah' ..

aham' sarvasya prabhavo mattah' sarvam' pravartate .
iti matvaa bhajante maam' budhaa bhaavasamanvitaah' ..

machchittaa madgatapraanaa bodhayantah' parasparam .
kathayantashcha maam' nityam' tushyanti cha ramanti cha ..

teshaam' satatayuktaanaam' bhajataam' preetipoorvakam .
dadaami buddhiyogam' tam' yena maamupayaanti te ..

teshaamevaanukampaarthamahamajnyaanajam' tamah' .
naashayaamyaatmabhaavastho jnyaanadeepena bhaasvataa ..

arjuna uvaacha -

param' brahma param' dhaama pavitram' paramam' bhavaan .
purusham' shaashvatam' divyamaadidevamajam' vibhum ..

aahustvaamri'shayah' sarve devarshirnaaradastathaa .
asito devalo vyaasah' svayam' chaiva braveeshi me ..

sarvametadri'tam' manye yanmaam' vadasi keshava .
na hi te bhagavanvyaktim' vidurdevaa na daanavaah' ..

svayamevaatmanaatmaanam' vettha tvam' purushottama .
bhootabhaavana bhootesha devadeva jagatpate ..

vaktumarhasyasheshena divyaa hyaatmavibhootayah' .
yaabhirvibhootibhirlokaanimaam'stvam' vyaapya tisht'hasi ..

katham' vidyaamaham' yogim'stvaam' sadaa parichintayan .
keshu keshu cha bhaaveshu chintyo'si bhagavanmayaa ..

vistarenaatmano yogam' vibhootim' cha janaardana .
bhooyah' kathaya tri'ptirhi shri'nvato naasti me'mri'tam ..

shreebhagavaanuvaacha -

hanta te kathayishyaami divyaa hyaatmavibhootayah' .
praadhaanyatah' kurushresht'ha naastyanto vistarasya me ..

ahamaatmaa gud'aakesha sarvabhootaashayasthitah' .
ahamaadishcha madhyam' cha bhootaanaamanta eva cha ..

aadityaanaamaham' vishnurjyotishaam' raviram'shumaan .
mareechirmarutaamasmi nakshatraanaamaham' shashee ..

vedaanaam' saamavedo'smi devaanaamasmi vaasavah' .
indriyaanaam' manashchaasmi bhootaanaamasmi chetanaa ..

rudraanaam' shankarashchaasmi vittesho yaksharakshasaam .
vasoonaam' paavakashchaasmi meruh' shikharinaamaham ..

purodhasaam' cha mukhyam' maam' viddhi paartha bri'haspatim .
senaaneenaamaham' skandah' sarasaamasmi saagarah' ..

maharsheenaam' bhri'guraham' giraamasmyekamaksharam .
yajnyaanaam' japayajnyo'smi sthaavaraanaam' himaalayah' ..

ashvatthah' sarvavri'kshaanaam' devarsheenaam' cha naaradah' .
gandharvaanaam' chitrarathah' siddhaanaam' kapilo munih' ..

uchchaih'shravasamashvaanaam' viddhi maamamri'todbhavam .
airaavatam' gajendraanaam' naraanaam' cha naraadhipam ..

aayudhaanaamaham' vajram' dhenoonaamasmi kaamadhuk .
prajanashchaasmi kandarpah' sarpaanaamasmi vaasukih' ..

anantashchaasmi naagaanaam' varuno yaadasaamaham .
pitree'naamaryamaa chaasmi yamah' sam'yamataamaham ..

prahlaadashchaasmi daityaanaam' kaalah' kalayataamaham .
mri'gaanaam' cha mri'gendro'ham' vainateyashcha pakshinaam ..

pavanah' pavataamasmi raamah' shastrabhri'taamaham .
jhashaanaam' makarashchaasmi srotasaamasmi jaahnavee ..

sargaanaamaadirantashcha madhyam' chaivaahamarjuna .
adhyaatmavidyaa vidyaanaam' vaadah' pravadataamaham ..

aksharaanaamakaaro'smi dvandvah' saamaasikasya cha .
ahamevaakshayah' kaalo dhaataaham' vishvatomukhah' ..

mri'tyuh' sarvaharashchaahamudbhavashcha bhavishyataam .
keertih' shreervaakcha naareenaam' smri'tirmedhaa dhri'tih' kshamaa ..

bri'hatsaama tathaa saamnaam' gaayatree chhandasaamaham .
maasaanaam' maargasheersho'hamri'toonaam' kusumaakarah' ..

dyootam' chhalayataamasmi tejastejasvinaamaham .
jayo'smi vyavasaayo'smi sattvam' sattvavataamaham ..

vri'shneenaam' vaasudevo'smi paand'avaanaam' dhananjayah' .
muneenaamapyaham' vyaasah' kaveenaamushanaa kavih' ..

dand'o damayataamasmi neetirasmi jigeeshataam .
maunam' chaivaasmi guhyaanaam' jnyaanam' jnyaanavataamaham ..

yachchaapi sarvabhootaanaam' beejam' tadahamarjuna .
na tadasti vinaa yatsyaanmayaa bhootam' charaacharam ..

naanto'sti mama divyaanaam' vibhooteenaam' parantapa .
esha tooddeshatah' prokto vibhootervistaro mayaa ..

yadyadvibhootimatsattvam' shreemadoorjitameva vaa .
tattadevaavagachchha tvam' mama tejom''shasambhavam ..

athavaa bahunaitena kim' jnyaatena tavaarjuna .
visht'abhyaahamidam' kri'tsnamekaam'shena sthito jagat ..

om tatsaditi shreemadbhagavadgeetopanishatsu
brahmavidyaayaam' yogashaastre shreekri'shnaarjunasam'vaade
vibhootiyogo naama dashamo'dhyaayah' ..

Ramaswamy Sastry and Vighnesh Ghanapaathi